Kinderlezingen

Natuur
“Ik ben benieuwd wat jullie verstaan onder ‘natuur’ en wil jullie vragen om dat te tekenen”, zegt Harm, nadat hij de kinderen welkom geheten heeft. Iedereen krijgt een dienblad met daarop een A4-tje en wat potloden. De kinderen gaan aan de slag en het geluid van krassende potloden vult de zaal. Wanneer er twee minuten om zijn mogen ze hun tekening op het podium leggen. Harm bekijkt de tekeningen. “Hartstikke mooi”, zegt hij. “Ik zie dat de meesten van jullie bomen tekenen, en vogels, een eekhoorn, een mier…. Dit zijn typische voorbeelden van de levende natuur!”

Maar er bestaat ook iets als de dode en levenloze natuur, legt hij uit. Hij laat een plaatje zien van een dode boom waarin een specht woont en van een oeverzwaluw die een holletje gemaakt heeft in een berg zand. “Ook dingen die nooit geleefd hebben, zoals zand, stenen en bergen, horen bij de natuur”, zegt hij

Mens
Dan verschijnt er een vakantiefoto op het scherm van Harm zelf die voor een hut van takken staat. “Ben ik als mens ook onderdeel van de natuur?” vraagt hij. De meeste kinderen roepen van wel en Harm is het daarmee eens. “Ja, de mens is ook een levend wezen, net als dieren en vogels. Toch zeggen we soms dat de mens in de ‘echte natuur’ niet voorkomt omdat wij er zoveel aan hebben veranderd. De natuur zonder mens noem je dan een ‘wildernis’.”

Aquatisch ecoloog
De organismen uit de levende-, dode- en levenloze natuur die met elkaar samenleven en afhankelijk van elkaar zijn, worden een ecosysteem genoemd. Wanneer er in een ecosysteem één ding wegvalt, heeft dat effect op alle andere dingen in het ecosysteem. Harm vertelt dat hij onderwaterecosystemen bestudeert. “Ik onderzoek bijvoorbeeld waarom een vis wel hier zwemt maar niet daar. Of wat er gebeurt met de planten in het water, als gevolg van klimaatverandering.”

Natuur in Nederland
Hoeveel natuur is er in Nederland? Harm laat de landkaart zien met daarop groene vlekjes. ‘Dit is de officiële natuur”, zegt hij. “Vinden jullie dat veel of weinig?” De meeste kinderen roepen: “Weinig!” Toch leven er in Nederland bijna vijftigduizend soorten planten, dieren en schimmels. Vierhonderd soorten gewervelde dieren, zoals poezen, mensen en eekhoorns. 27 Duizend ongewervelde dieren zoals slakken en insecten, vierduizend plantensoorten en tienduizend schimmelsoorten. Een kind merkt op dat hij dat extreem veel vindt: “Wow”, zegt hij. “Als je een dier of plant tegenkomt is dat er dus één uit vijftigduizend! Dat is echt veel.”

Toch was de biodiversiteit in Nederland ooit veel groter. Harm toont een grafiek die het aantal soorten in Nederland laat zien van het jaar 1700 tot nu. “Er is nu nog 15 procent over van wat er 1700 was”, vertelt hij. “Het is niet zo dat alle soorten zijn uitgestorven, ze komen gewoon niet meer in Nederland voor.”

Deltalandschap
We duiken de geschiedenis in. Harm vertelt dat de rivier de Rijn het Nederlandse landschap heeft gemaakt. “Het is een rivierdelta waar het zoete rivierwater vanaf de Alpen op de zoute Noordzee botst. In die rivierdelta liggen veel kreken, meren, eilandjes, bossen, vlakten en moerassen dicht bij elkaar. Toen Nederland nog een deltanatuur had, was de biodiversiteit er hoog. Dit weten we door naar schilderijen van driehonderd jaar oud te kijken. Daarop staan vissen die nu verdwenen zijn.”

Hij laat een oude kaart van Nederland zien waarop je aan de randen van de rivier en de zee veel beginnende steden ziet liggen. “Mensen zijn vooral op plekken gaan wonen waar veel vissen leefden en veel plantengroei was. Maar was dat een leuke plek om te wonen?”, vraagt hij. “Nee”, antwoordt een jongen. “Je had er veel overstromingen!” “Precies”, zegt Harm. “Om die overstromingen te voorkomen zijn Nederlanders overal dammen en dijken gaan bouwen, zoals de Afsluitdijk. Wetenschappers denken dat het bouwen van dijken een belangrijke oorzaak is voor de achteruitgang van de natuur.”

Verdwijnende soorten
Dan mogen alle kinderen op het podium komen. Harm wil namelijk weten of zij het erg vinden dat er soorten verdwijnen. Hij laat steeds een plaatje zien van een plant of dier. De kinderen moeten rechts of links op het podium gaan staan als ze het wel of niet erg vinden wanneer de soort zou verdwijnen.

Nederland zonder koeien of bomen? Dat vindt elk kind erg. “Omdat er dan geen melk meer is. En zonder bomen heb je geen zuurstof!” Maar als er een mug in beeld verschijnt, raakt de zaal verdeeld. Het ene kind zegt: “Het is het meest irritante dier ooit, want hij prikt!” een ander zegt: “Ja maar, vogels eten muggen!” En wat als de mens zou verdwijnen? Dat is helemaal een ingewikkelde kwestie, want natuurlijk kan de mens niet zomaar weg! Harm: “Ik ben het met jullie eens dat alle levende wezens een plek verdienen in het ecosysteem. En wij mensen zijn dus onderdeel van dat ecosysteem.”

Herstellen van de natuur voor de paling
Maar stel dat we de biodiversiteit willen herstellen, moeten we dan de natuur terugbrengen, zoals het 1000 jaar geleden was? “Gewoon de dijken weer doorbreken? Dat kan niet, dan krijgen we weer natte voeten”, zegt Harm. Maar we kunnen wel nieuwe natuur maken. Natuur waar diersoorten, zoals palingen, iets aan hebben.”

Het gaat slecht met de paling, vervolgt hij. “Palingen komen uit hun ei in Amerika en als aaltjes zwemmen ze de oceaan over naar de Nederlandse binnenmeren en slootjes waar ze vijfentwintig jaar leven tot ze volwassen zijn. Vervolgens zwemmen ze weer terug naar Amerika om te paren en eitjes te leggen. Die jongen moeten dan weer de plek terugvinden waar hun ouders zijn opgegroeid om volwassen te worden. Ze doen dat door naar de zon, maan en sterren te kijken en door het zoete water te proeven.”

De kinderen mogen testen hoe goed zij zelf kunnen proeven. Ze krijgen twee bekertjes met zoutwater en moeten bepalen welke het zoutst is. Dat blijkt niet makkelijk te zijn. “Een paling kan even goed proeven als een hond kan ruiken”, zegt Harm. “En dat is een miljoen keer beter dan mensen.”

Vismigratierivier
In 1932 werd het laatste gat van de Afsluitdijk gedicht. Sindsdien is het zoete IJsselmeerwater van de zoute Waddenzee gescheiden. “Palingen kunnen het zoete water dus niet proeven en ze kunnen niet door de dijk heen zwemmen. Daarom zijn ze met uitsterven bedreigd. Om hen te redden is de vismigratierivier bedacht. Een nieuw stuk deltanatuur, door de mensen aangelegd.”

Hij laat een luchtfoto en een filmpje zien van een stuk land dat dwars over de dijk heen ligt. Aan de Waddenkant is het een zoutmoeras en aan IJsselmeerkant een kronkelende zoetwaterrivier. “Als je weet wat organismen nodig hebben om te leven, dan kun je dus nieuwe natuur maken met levenloze natuur zoals zand, klei, asfalt en beton. De levende wezens komen dan vanzelf weer terug en gaan erin leven.”

Nieuw gemaakte natuur heel belangrijk, sluit Harm af. Dus wat kunnen kinderen zelf doen? “Jullie kunnen bijvoorbeeld een insectenhotel bouwen, dat rekening houdt met verschillende soorten insecten: kleine gaatjes voor bijen, langwerpige gaatjes voor vlinders”, zegt Harm. “En je kunt ook kasten ophangen voor vleermuizen of vogels.”

Onderwaternatuur
Als laatste opent Harm een emmer met water. “Ik heb een bak met onderwaternatuur bij me. Kom maar kijken!” De kinderen drommen op het podium samen om te kijken naar de vissen, slakken, insecten en waterplanten die hij vanochtend achter zijn huis uit de sloot gevist heeft.